خاطرات یک سیاح

فراه ( 165 ) سال قبل

        تهیه و ترتیب: عبدالرحمن وقار (جوینی)

ماخذ: فرا دات كام

  جی پی فریه در سال 1845 م 1261 هـ. ش دوباره از فرانسه به مقصد ایران حرکت کرد. ابتدا به بغداد و سپس به ایران آمد. شهرهای ایران از جمله تهران را گش و از طریق مشهد وارد افغانستان شد. وزیر یارمحمد خان الکوزی حاکم مقتدر هرات او را در محضرش کمک نمود سفر او بکشور ما مصادف به تهاجمات انگلیس در خاک ما بود.

بهرصورت حاصل این مسافرت های پر از ماجرا و خطر فریه کتابیست تحت عنوان

« سفر با کاروان و سرگردانی در ایران، افغانستان، ترکستان و بلوچستان » که کتاب مذکور به فرانسه و انگلیسی چاپ شده است.

یک بخش این کتاب مربوط  به سفر او در سیستانست. نامبرده از سیستان هم به هرات و هم به قندهار در دو نوبت از مسیر فراه سفر کرده است خاطرات سفر از آنزمان مفصل و طویل است. اما ما شرح اطلاعات تاریخی او را در مورد تاریخ فراه و خصوصاً سرگذشت قلعه فریدون جالب تر یافتیم، ترجیع دادیم تا در مجله فراداتا به چاپ برسانیم.

 دو شهر به فاصله یک ساعت راه از یکدیگر هر دو نام فراه دارند. شهر قدیمی تر که قبل از زمان اسکندر ساخته شده، به فاصله نیم ساعت راه، جنوب رود فراه در وسط یک دشت واقع شده که از سه طرف با برآمدگی ها رشته کوهای پارو پامیسوس محاط است. این کوهها مشرف به ورودی شهر هستند. سنت جنوبی شهر باز و مشرف به افق دشت است. و در همین سمت، ابتدا دو یا سه تپه مجزا در جلوی دهانه هلمند، سپس دریاچۀ رستم و آنگاه دشت سیستان واقع است. شهر جدید فراه به شکل متوازی الضلاع بوده و در جهت شمال به جنوب قرار دارد. مساحت آن  نیم فرسخ می باشد.

بجز اختلاف در اندازه، شهر جدید فراه مشابه هرات و مانند آن با خاکریزهای عظیمی محاط می باشد که مخلوط خاک و خرده چوب است و یک راه سرپوشیده دور تا دور آن از بیرون ساخته شده است. ارتفاع خاکریز از 35 تا 40 فوت بوده و در بالای آن برج های بسیاری وجود دارند که با پرده های به هم وصل هستند. خاکریز به حدی سفت است که نیزه در آن فرو نمی رود چند فرماندار تصمیم گرفته اند که آنرا خاک برداری کنند ولی مؤفق نشده اند. حتی آب بستنبه آن نیز باعث نرمی نمی شود فقط دوچیز در آن تأثیر دارد یکی سرکه و دیگری ذوب برف است. اما سادات ملکوت پسر شاه کامران، حاکم قبلی فراه مرا مطمئن ساخت که آنطرف ها به ندرت برف می بارد . وقتی برف ذوب می شود وقتی برف ذوب می شود خاک نرم میگردد ولی با اولین تابش آفتاب و تبخیر آب سخت تر از قبل می شود. روایات موجود است به داستان ذوب برف اشاره می کند ولی سکنه محلی تقریباً جز یک بار در قرن نمی تواند اثر ذوب برف را به چشم خود به بیند.

     یک کانال عمیق و عریض بیرون خاکریز وجود دارد که به دلخوا می توان آنرا پر آب کرد. این کانال خط دفاعی اول قبل از خاکریز است. ارگ جائی در گوشۀ شمالی را اشغال می کند. شهر دو دروازه دارد یکی دروازۀ هرات در مرکز ضلع شمالی و دیگری دروازۀ قندهار درست تقطۀ مقابل آن در ضلع جنوبی می باشد.

    روایات باستانی که تا امروز سینه به سینه نقل شده در یک مسئله متفق القول می باشد و آن اینکه فراه شهری بسیار قدیمی است و تا اشغال آن توسط قوای چنگیز خان بسیار آباد بوده است. 

چنگیزخان تمام خانه را ویران کرد اما هر چه کرد نتوانست استحکامات را از بین ببرد و آن ها به همان محکمی که امروز هستند باقی ماندند. فاتح مغول بعضی سکنه را بخشید ولی آنها را به محل دیگری به فاصله یک ساعت راه در جهت شمالی به ساحل راست رودخانه منتقل کرد. محل جدید نیم ساعت راه از رودخانه فاصله داشت. اگر بتوان از روی خرابه های موجود قضاوت کرد محل جدید شهری بزرگ بوده است. آثار قلعه، استحکامات و بسیاری متعلقات دیگری شهر جدید هنوز باقی مانده که روی یک تپۀ بزرگ قرار دارند اما تمام خانه ها ویران شده است و زمین پوشش ضخیمی از بوته و خاربن دارد، که مخفی گاه خوبی برای انواع شکارها به ویژه خرگوش، با قرقره و کبک است. تعداد کثیری آجرهای پخته تقریباً بطول 3 فوت و 4 اینچ در حول و حوش محل قصر ریخته اند. بی تردید محل اصلی کاربرد آنها قسمت های داخلی شهر بوده و از تزئینات روی آنها معلوم است که از نوع خط میخی هستند.

         آشکار است که آجر ها زمانی تعلق به مغاره های شهر باستانی داشته است و بقایای آن ها از شهر قدیم جمع آوری شده و در ساختن شهر جدید به دستور چنگیز خان مورد استفاده قرار گرفته اند. شهر جدید بسرعت رشد کرد و بزودی تبدیل به یکی از مهمترین شهر های سیستان شد. این وضع تا زمان شاه عباس کبیر ادامه داشت تا اینکه آن پادشاه دستور داد شهر را محاصره کردند مقاومت اهالی شهر               و طولانی بود ولی بالاخره در اثر حملات شدید، شهر و غارت شد. سکنه شهر مجدداً به استحکامات  شهر قدیمی پناه بردند و مصائب ناشی از آن جنگ به زودی فراموش شد و زندگی از نو دائر گردید این شهر تا پایان حکومت سلسله صفوی در رونق و صفا به حیات خود ادامه داد.

     نادر شاه افشار حتی قبل از اینکه شهر را کاملاً  ویران کند آنرا تحت نفوذ خود در آورده بود. با این همه محاصره شهر و جنگی خونین و طولانی آغاز شد در طول این جنگ شهر فراه حدود دو ثلث سکنۀ خود را از دست داد حتی امروز در پاشنه های داخلی خاکریز دور شهر آثار فرورفتگی های دود گرفته ای دیده می شود که از اصابت گلوله های توپ خانۀ نادر شاه بوجود آمده اند. در بیرون شهر، به فاصلۀ کمی از دو گوشۀ شمالی، آثار دو          عظیم دیده می شود که در آن جنگ حفره کرده بودند تا از آنجا بتوانند زیر دیوار شهر را خالی کرده و منفجر کنند مشاهده می شود که این نقب ها از نظر علمی بسیار خوب طراحی شده اند و در واقع بهتر از آن هستند که مهندسین آن زمان ایران می توانستند بسازند. احتمالاً آن ها تحت نظارت مهندسین فرانسوی سپاه نارشاه ساخته شده بودند.

         از آن زمان به بعد شهر فراه به دفعات توسط تاتاریها، ایرانی ها و افغان ها تصرف و اشغال شد و در نتیجه به تدریج توان و رونق شهر به افوال گرائید. در سال 1337 م 1216 ش جمعیت فراه حدود 6000 نفر بود اما یکسال بعد از آن سردار محمد صادق خان به دستور پدرش، شهر را با یک عده سواره نظام محاصره و تصرف کرد. و سکنه را به قندهار کوچ داداین عمل به منظور آن صورت گرفت که شاید توجه محمدشاه هرات را محاصره کرده و در شرف تصرف آن بود و قتی شاه ایران نتوانست هرات را فتح کند و دست خالی به ایران برگشت قوای قندهار به گرشک عقب نشینی کرد و فراه که از سکنۀ خود محروم شده بود مجدداًَ به سیطره حاکم هرات در آمد. در حال حاضر بیش از 60 خانه در داخل شهر و جود ندارد. در حالی که شهر می تواند به راحتی 4500 نفر را در خود جای دهد. اغلب خانه ها ویران و متروک افتاده اند و دود پراگندۀ که اینجا و آنجا از خانه های مسکون بلند می شود تنها نشانۀ وجود انسان درین شهر مرده محسوب می شود. بازارهای شهر که از این دروازه تا آن دروازه کشیده شده بودند امروزه تنها از خرابه ها و پی ها باقی مانده قابل تشخیص اند استخرهای بزرگ که در تابستان خشک هستند دور تا دور داخل شهر کشیده شده اند. و منابع خوبی جهت تجمع نمک بشمار می روند. از این، اصلاح یارمحمد خان برای تولید باروت استفاده می کند.

         شهر فراه مثال خوبی برای نشان دادن مشکلات             مطلب قطعی در جغرافیای آسیای مرکزی است. جائی که امروزه می توانست یک مرکز آباد و پر رونق تجمع جمعیت باشد. یکروزه تبدیل به بیابان شده است. افغان ها به حدی به تغییرات و جا به جائی های ناگهانی و اجباری عادت کرده اند که هرگز خود را به خاک وابسته نمی سازند خانه ای آنها کشور شان است. در عرض دو روز یک خانوار خانه مناسبی از گل با سقف  و درب چوبی می سازد و در آن زندگی می کند. و سهولت و سرعت انجام این کار نشان می دهد که آنها تا چه حد برای تغیر مکان زندگی آمادگی دارند، آنها می بینند که با چه سهولتی شهر ها ایجاد می شوند و سپس از بین می روند. بدون آنکه اثری از خود باقی گذارند. بس شهرهای که مسافران از آنها نام می برند در حالی که مسافران قبلی اثری از وجود آنها ندیده بودند و برعکس چه شهرهای که سیاحان قبلی می بینند و سیاحان قبلی می بینند و سیاحان بعدی اثری از آنها پیدا نمی کنند. تعجب آور نخواهد بود اگر سیاحان اروپائی که بلافاصله بعد از من به فراه سفر خواهند کرد یا اثری از این شهر نه بینند یا اینکه آنرا بسیار پر رونق و آباد بیابند. تمایل و هوس فرمانروایان برای برای جابجا و بنیان کن کردن تمام سکنۀ یک محل یا یک قوم چنان امر محاسبه و برآورد تعداد سکنه مراکز جمعیت در آسیای مرکزی را مشکل کرده که این برآورد قطعاً هرگز به دقت عملی نخواهد شد ارقام جمیعت یک منطقه ممکن است در عرض یکروز در مقیاس هزاران نفر تغیر کند هیچ رقمی قطعی تلقی نمی شود. هیچ آماری قابل اتکاء نیست و همه چیز اعم از تعداد جمعیت و هر چیز دیگر در معرض تغیر و تحول است. از آزادی، و حقوق مدنی کوچکترین نشانی به عنوان حقوق مرد دراین سرزمین وجود ندارد. تنها چیزی است که غالب است حق روز شجاعت است. مفاهیم آزادی این مردم در بی نظمی، هرج و مرج قتل و غارت بوده و سیاست بزرگان آن ها مبتنی بر فریب دوست و دشمن و تصرف مالکیت و دارائی شان است هر چه باشد حکام و رعایا در خور هم هستند، زیرا ارگ فرمانروایان زور بکار بردند مردم چیزی به عنوان مالیات نخواهند پرداخت آنها انقلاب           به خطر انداختن جان و مال و آزادی زن را، در پرداختن مالیت حقه بصورت داوطلبانه ترجیح می دهند. مالیات گیری در افغانستان همیشه با کشمکش و جدال بین مالیات دهنده و مالیات گیرنده توأم بوده و هرگز بصورت مسالمت آمیز یا داوطلبانه انجام نمی شود.

      به هر حال شهر فراه همین ساختمان های خرابه است. ولی از نظر نظامی فوق العاده اهمیت دارد. احرار مستمر اجیران افغان به تسلط برین شهر دلیل اهمیت آن است هر کس که این شهر را در دست داشته باشد یک پایش در قندهار و وپای دیگرش در هرات بوده و دروازۀ شمالی سیستان را تحت تسلط دارد. اگر ایرانیان یا روسها روزی بخواهند به امپراتوری هند بریتانیه حمله کنند قطعاً تسلط بر شهر فراه بر ایشان حیاتی خواهد بود.

       برای جلوگیری از  اطاله کلام نوشتۀ فریه را در اینجا خاتمه داده و برای نشر باقی خاطرات و نظریات وی خوانندگان محترم را منتظر می گذاریم.