امیر شیرعلی خان تا جایی كه برایش مقدوربود از شمس النهار حمایت كرد ، لكن بعد از مدتی در گذشت و پسرش محمد یعقوب به جایش نشست و چندان هم دوام نیاورد و انگلیسی ها هم با حمایت از امیر عبدالرحمن خان او را به مسند نشاندند و شمس النهار هم دیگر منتشر نشد. روی كار شدن عبدالرحمن خان در آن برهه از تاریخ افغانستان همه‌ی برنامه های نوگرایانه ای كه امیر شیرعلی خان آغاز كرده بود را متوقف كرد و دورانی از خفقان و تصفیه های قومی و نژادی در كشور آغاز شد كه آثار منفی بسیاری را از خود در تاریخ افغانستان برجای گذاشت.

امیر عبدالرحمان خان در اكتبر سال 1901 میلادی درگذشت و ولیعهد او امیر حبیب الله خان در كابل به قدرت رسید، لكن حبیب الله خان برخلاف پدرش چندان به فرهنگ و نوآوری بی توجه نبود. حبیب الله خان در آوان حكومت خود مسافرتی به هند داشت و در آن جا تحت تاثیر پیشرفت های آن سرزمین قرار گرفت و به تجدد و نوگرایی گرایش پیدا كرد و به محض بازگشت از هند اولین لیسه ( دبیرستان) مدرن افغانستان را تاسیس كرد و آن را حبیبیه نام نهاد. مدرسه ای كه در سال های بعد محصلان شاغل در آن به نخستین منادیان مشروطیت و اصلاح طلبی در افغانستان تبدیل شدند.

مورخان ، دوران حكومت حبیب الله خان را دوران شكل گیری مطبوعات نوین در افغانستان نام گذاری كرده اند و دلیل اصلی این نامگذاری را می توان در انتشار نخستین نشریه‌ی مدرن و نوین تاریخ افغانستان یعنی " سراج الاخبار" عنوان كرد.
سراج الاخبار در دوران حبیب الله خان در دو مرحله منتشر شد. در مرحله‌ی اول كه نشر آن در سال 1284 شمسی بود، فقط به یك شماره محدود ماند و مسئولیت آن را عبدالرئوف قندهاری بر عهده داشت.

مرحله‌ی دوم انتشار سراج الاخبار شش سال بعد در تاریخ 12 میزان ( مهر) 1290 شمسی منتشر شد كه مسئولیت آن را محمود طرزی برعهده داشت . سراج الاخبار در هر پانزده روز یك بار منتشر می شد ونقش مهمی در شكل گیری تجدد در افغانستان آن دوره دارد. محمود طرزی درسراج الاخبار برای اولین بار اندیشه های نوین تجدد طلبانه را منتشر كرد و برای نخستین بار در این دوره شیوه های نوین ادبی، رمان و رمان نویسی در كشور در سراج الاخبار منعكس شد. حتی برای این كار، طرزی خود چند رمان از ژول ورن نویسنده‌ی نامدار فرانسوی را به زبان فارسی دری افغانستانی ترجمه كرد . سراج الاخبار در آن دوره تنها رسانه ای بود كه اخبار جنگ جهانی را در افغانستان منتشر می كرد و بسیاری از اصطلاحات سیاسی و فرهنگی جدید نیز توسط سراج الاخبار وارد جامعه شدند.

از این رو محمود طرزی را پیشاهنگ ادبیات نوین و پدر ژورنالیسم افغانستان لقب داده اند. البته سوای از طرزی نویسندگان دیگری نیز در سراج الاخبار قلم می زدند كه از جمله‌ی آن ها می توان به عبدالهادی داوودی، عبدالرحمن لودین، عبدالغنی مستغنی و ... اشاره كرد كه در واقع از نسل اول روزنامه نگاران معاصر افغانستان به شمار می روند.
از منظر محتوایی سراج الاخبار یكی از رسانه هایی بود كه افكار ملی گرایانه را با اندیشه های پان اسلامیستی منعكس می كرد و از گرایشاتی ضد انگلیسی برخوردار بود كه البته این امر ناشی از تاثیراتی بود كه طرزی از آراء و اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی گرفته بود چرا كه وی مدت زمانی را در استانبول در محضر سید گذرانده بود و در واقع این مسئله را می توان به عنوان بازتاب اندیشه های سید جمال الدین در افغانستان مطرح كرد.


 سیر روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان

تاریخ تولد روزنامه در افغانستان با تاریخ تجدد در این كشور همزمان است.
سرآغاز تجدد و نوگرایی در افغانستان به دوران حكومت امیر شیرعلی خان در سال 1863 میلادی باز می گردد و گفته می شود كه تا قبل از این تاریخ ، تجدد طلبی باید و شایدی در كشور وجود نداشته است.
درست در همین دوره است كه نخستین نشریه‌ی رسمی تاریخ افغانستان به مرحله‌ی انتشار رسید و به عنوان نقطه‌ی آغاز تاریخ روزنامه نگاری در افغانستان مورد توجه مورخان قرار گرفت.

این جریده كه در سال 1875 میلادی برابر با سال 1253 شمسی خورشیدی تحت عنوان" شمس النهار" منتشر شد مسئولیت آن را میرزا عبدالعلی خان ( رئیس نخستین مطبعه‌ی لیتوگرافی در افغانستان) بر عهده داشت. شمس النهار در شانزده صفحه و ظاهرا در ماه دو یا سه مرتبه منتشر می گردید و مقالات آن عمدتا توسط یكی از رجال فرهنگی آن روزگار افغانستان به نام عبدالقادر پیشاوری نگاشته می شده كه این فرد منشی امیر شیرعلی خان نیز بوده است. علاوه بر عبدالقادر پیشاوری چند مترجم نیز در هیات تحریریه‌ی این نشریه حضور داشتند كه به ترجمه‌ی اخبار و متون خارجی می پرداختند و ظاهرا این مترجمان، اولین پیشگامان تاریخ ترجمه در افغانستان محسوب می شوند.

امیر شیرعلی خان تا جایی كه برایش مقدوربود از شمس النهار حمایت كرد ، لكن بعد از مدتی در گذشت و پسرش محمد یعقوب به جایش نشست و چندان هم دوام نیاورد و انگلیسی ها هم با حمایت از امیر عبدالرحمن خان او را به مسند نشاندند و شمس النهار هم دیگر منتشر نشد. روی كار شدن عبدالرحمن خان در آن برهه از تاریخ افغانستان همه‌ی برنامه های نوگرایانه ای كه امیر شیرعلی خان آغاز كرده بود را متوقف كرد و دورانی از خفقان و تصفیه های قومی و نژادی در كشور آغاز شد كه آثار منفی بسیاری را از خود در تاریخ افغانستان برجای گذاشت.

امیر عبدالرحمان خان در اكتبر سال 1901 میلادی درگذشت و ولیعهد او امیر حبیب الله خان در كابل به قدرت رسید، لكن حبیب الله خان برخلاف پدرش چندان به فرهنگ و نوآوری بی توجه نبود. حبیب الله خان در آوان حكومت خود مسافرتی به هند داشت و در آن جا تحت تاثیر پیشرفت های آن سرزمین قرار گرفت و به تجدد و نوگرایی گرایش پیدا كرد و به محض بازگشت از هند اولین لیسه ( دبیرستان) مدرن افغانستان را تاسیس كرد و آن را حبیبیه نام نهاد. مدرسه ای كه در سال های بعد محصلان شاغل در آن به نخستین منادیان مشروطیت و اصلاح طلبی در افغانستان تبدیل شدند.

مورخان ، دوران حكومت حبیب الله خان را دوران شكل گیری مطبوعات نوین در افغانستان نام گذاری كرده اند و دلیل اصلی این نامگذاری را می توان در انتشار نخستین نشریه‌ی مدرن و نوین تاریخ افغانستان یعنی " سراج الاخبار" عنوان كرد.
سراج الاخبار در دوران حبیب الله خان در دو مرحله منتشر شد. در مرحله‌ی اول كه نشر آن در سال 1284 شمسی بود، فقط به یك شماره محدود ماند و مسئولیت آن را عبدالرئوف قندهاری بر عهده داشت.

مرحله‌ی دوم انتشار سراج الاخبار شش سال بعد در تاریخ 12 میزان ( مهر) 1290 شمسی منتشر شد كه مسئولیت آن را محمود طرزی برعهده داشت . سراج الاخبار در هر پانزده روز یك بار منتشر می شد ونقش مهمی در شكل گیری تجدد در افغانستان آن دوره دارد. محمود طرزی درسراج الاخبار برای اولین بار اندیشه های نوین تجدد طلبانه را منتشر كرد و برای نخستین بار در این دوره شیوه های نوین ادبی، رمان و رمان نویسی در كشور در سراج الاخبار منعكس شد. حتی برای این كار، طرزی خود چند رمان از ژول ورن نویسنده‌ی نامدار فرانسوی را به زبان فارسی دری افغانستانی ترجمه كرد . سراج الاخبار در آن دوره تنها رسانه ای بود كه اخبار جنگ جهانی را در افغانستان منتشر می كرد و بسیاری از اصطلاحات سیاسی و فرهنگی جدید نیز توسط سراج الاخبار وارد جامعه شدند.

از این رو محمود طرزی را پیشاهنگ ادبیات نوین و پدر ژورنالیسم افغانستان لقب داده اند. البته سوای از طرزی نویسندگان دیگری نیز در سراج الاخبار قلم می زدند كه از جمله‌ی آن ها می توان به عبدالهادی داوودی، عبدالرحمن لودین، عبدالغنی مستغنی و ... اشاره كرد كه در واقع از نسل اول روزنامه نگاران معاصر افغانستان به شمار می روند.
از منظر محتوایی سراج الاخبار یكی از رسانه هایی بود كه افكار ملی گرایانه را با اندیشه های پان اسلامیستی منعكس می كرد و از گرایشاتی ضد انگلیسی برخوردار بود كه البته این امر ناشی از تاثیراتی بود كه طرزی از آراء و اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی گرفته بود چرا كه وی مدت زمانی را در استانبول در محضر سید گذرانده بود و در واقع این مسئله را می توان به عنوان بازتاب اندیشه های سید جمال الدین در افغانستان مطرح كرد.

در واقع ضدیت با انگلیس باعث شد كه انگلیسی ها حبیب الله خان را تحت فشار گرفته و در نهایت حبیب الله خان دستور توقف انتشار سراج الاخبار را صادر كرد و انتشارنشریه بعد از هشت سال فعالیت ممنوع اعلام شد.
هر چند سراج الاخبار توقیف شد لكن این نشریه به یكی از مراكز ترویج مشروطه خواهی در افغانستان تبدیل شده بود و در شكل گیری جنبش مشروطیت دوم و استرداد استقلال افغانستان از انگلستان تاثیری به سزا و غیر قابل انكاری داشت.
امیر حبیب الله خان در سال 1919 میلادی در جلال آباد به قتل رسید و فرزند سومش امان الله خان پس از مدتی به قدرت رسید. امان الله خان از جمله‌ی معدود درباریان مشروطه خواه به شمار می رفت كه در سایه‌ی ارتباط با اشخاصی مانند طرزی و دیگر مشروطه خواهان به مشروطه خواهی و تجددگرایی متمایل شده بود.

روی كار آمدن امان الله در تاریخ تجدد و اصلاح طلبی افغانستان یك نقطه‌ی عطف به شمار می رود و روزنامه نگاری در افغانستان در این دوره بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. كسانی مانند محمود طرزی در حكومت امانی تقرب یافتند و طرزی چند سال به عنوان وزیر خارجه‌ی افغانستان مشغول به خدمت بود.

تلاش های محمود طرزی نتایج بسیاری را در پی داشت و بعد از سراج الاخبار نشریات جدیدی به وجود آمدند كه از جمله‌ی آن ها می توان به ارشاد النسوان ( اولین مجله‌ی زنان افغانستان در دوران معاصر) اشاره كرد. نشریه ای كه زیر نظر ملكه ثریا همسر امان الله خان منتشر می شد و مسئولیت آن را اسماء رسمیه همسر محمود طرزی و سردبیری آن را روح افزاء ( دخترمحمد زمان خان خازن الملك ) بر عهده داشتند. محتوای این نشریه را مطالبی در مورد اخبار زنان، هنرهای خانه داری،‌ آشپزی، خیاطی،آداب معاشرت برای زنان و... تشكیل می دادند و در واقع اولین رسانه‌ی مخصوص زنان در تاریخ افغانستان به شمار می رود.

از دیگر نشریات دوران امان الله خان می توان به:
1- سراج الاطفال ( اولین نشریه‌ی كودكان افغانستان) كه به طور ضمیمه در كنار سراج الاخبار منتشر می شد.
2- امان افغان ( با مسئولیت عبدالهادی داوودی)
3- ستاره‌ی افغان ( با مدیریت میر غلام محمد غبار مورخ معروف)
4- پشتون ژغ ( نشریه ای به زبان پشتو با مدیریت فیض محمد ناصری)
5- انیس ( با مدیریت مرحوم محی الدین انیس در سال 1306 شمسی )
6- اردو( نشریه‌ی مسائل نظامی با مدیریت عبدالطیف خان غند مشر)
7- اتحاد بغلان (به سال 1301 در بغلان و به دوزبان فارسی و پشتو منتشر می شد)
8- بدر (به سال1299 شمسی در مزار شریف به دو زبان فارسی و پشتو منتشر می شد)

غیر از نشریات فوق كه در كابل منتشر می شدند نشریاتی دیگری نیز بودند كه در دیگر ولایات منتشر می شدند كه از جمله‌ی آن ها می توان به اتفاق اسلام با مدیریت مرحوم صلاح الدین سلجوقی كه در هرات منتشر می شد و یا نشریات دیگری مانند اتحاد مشرقی كه برهان الدین خشككی آن را در ننگرهار منشتر می كرد و یا طلوع افغان كه در قندهار توسط عبدالعزیز خان و پوهاند عبدالحی حبیبی منتشر می شد.

در دوران امان الله خان نخستین نظام نامه‌ی مطبوعات افغانستان به وجود آمد و در قانون اساسی بندهایی نیز به مسئله‌ی مطبوعات اختصاص یافت كه از جمله‌ی آن ها می توان به بند یازدهم قانون اساسی اشاره كرد كه این بند حق انتشار نشریه را در افغانستان به دولت افغانستان و اتباع آن محدود می كند و به دولت افغانستان این اجازه را می دهد كه نشریات خارجی كه به افغانستان وارد می شوند را تنظیم و یا سانسور نماید.

از دیگر اقدامات امان الله خان در راستای سامان دهی اوضاع مطبوعات كشور را می توان در تاسیس ریاست مستقل مطبوعات مشاهده كرد كه ریاست آن را صلاح الدین سلجوقی بر عهده داشت كه این ریاست بعدها در سال 1343 شمسی در دوران محمد ظاهر شاه به وزارت مطبوعات تبدیل شد. در همین سال قانون مطبوعات افغانستان به تصویب مجلس شورای ملی افغانستان رسید.

در سال 1346 كه كابینه‌ی جدید در سلطنت محمد ظاهر شاه تشكیل شد، فضای بازتری برای مطبوعات كشور به وجود آمد كه به افزایش تعداد و تیراژ مطبوعات در كشور منجر شد و دراین برهه نشریات جدیدی مانند هیواد (1338 شمسی به زبان پشتون، کابل تایمز (1341 شمسی به زبان انگلیسی ) و...به عنوان نشریات معتبری که تاکنون مشغول به فعالیت هستند ، متعلق به همین دوره می باشند.

از این سال به بعد تا سالی كه كشور توسط نیروهای چپ گرای وابسته به شوروی قبضه شد تحول به خصوص دیگری در عرصه‌ی مطبوعات روی نداد و درسال 1357 كه كودتای هفت ثور در كابل رخ داد نظام مطبوعاتی كشور هم به شدت تغییر پیدا كرد و بسیاری از نشریات توقیف شدند وتنها نشریاتی اجازه‌ی انتشار در كشور را یافتند كه فقط و فقط اندیشه ها و آرمان های حزب دموكراتیك خلق را منعكس می كردند.

از مهم ترین نشریاتی كه در این دوره در كشور منتشر می شد می توان به نشریات ذیل اشاره كرد:
دثور انقلاب ، پیام ، حقیقت سرباز ، حقیقت انقلاب ، و...

البته دوران ریاست دكتر نجیب الله را باید از دیگر دوره های تسلط چپ گرایان در افغانستان مستثنی كرد، چرا كه در این دوره بر اثر اتخاذ سیاست های تنش زدایانه تا حد زیادی قوانین حاكم بر مطبوعات نیز در كشور تغییر كرد. از جمله مهم ترین نشریات دوران دكتر نجیب الله عبارت بودند از:
1- اخبار هفته ( با مدیریت ظاهر طنین )
2- سباوون ( با مدیریت ظاهر طنین)
3- شوخك ( مجله‌ی طنز و با مدیریت مرحوم عبدالعزیز مختار معروف به ماما شوخك)
4- آزادی ( با مدیریت غلام سخی غیرت) و...

البته این دوران از یك سو برای افغانستان از منظر تاریخ مطبوعاتی دوران ارزشمندی به شمار می رود چرا كه در این سال ها تا سال پیروزی مجاهدین ، گروه های جهادی با انتشار صد ها نشریه‌ با تیراژهای كم وزیاد تجربیات جدیدی را برای آینده‌ی روزنامه نگاری در افغانستان به وجود آوردند كه در نوع خود می تواند برای شناخت تحولات افغانستان آن دوران ارزشمند باشد.
با پیروزی مجاهدین در كابل روزنامه و روزنامه نگاری تا حد زیادی از رونق سابق افتاد ولی با تمام این ها چند روزنامه به نام های كابل، بالاحصار، صبح امید، شهر و ... نیز به طور مداوم منتشر می شدند.( البته انتشار نشریات جهادی و احزاب جهادی مختلف در این دوره كماكان ادامه داشت)

با آغاز جنگ های داخلی در افغانستان روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان افول كرد و متعاقبا بسیاری از نویسندگان و اصحاب قلم از كشور خارج شده وتعدادزیادی از تشكل های مطبوعاتی فعال در كشور نیز منحل شدند و بسیاری از دستاوردهای تاریخ روزنامه نگاری در كشور عملا از میان رفتند.

با تسلط طالبان در افغانستان رسانه های افغانستان دچار یك ركود بی سابقه شدند. رسانه هایی مانند تلویزیون كه به طور كامل مورد بی توجهی قرار گرفتند و تنها یك رادیو در افغانستان برنامه پخش می كرد كه اصطلا حا صدای شریعت نامیده می شد كه فقط چند ساعت برنامه بیشتر در روز نداشت و مهم ترین تریبون تبلیغاتی طالبان به شمار می رفت. نشریه‌ی رسمی طالبان شریعت نام داشت كه به صورت هفته نامه در كشور منتشر می شد و در مناطق تحت نفوذ طالبان توزیع می گردید.
برخی دیگر از نشریات قدیمی كابل نیز در كابل به فعالیت خود ادامه می دادند لكن به طور كلی مواضع و دیدگاه امارت اسلامی افغانستان را منعكس می كردند. از جمله‌ی این نشریات می توان به نشریات هیواد و انیس در كابل و اتفاق اسلام در هرات اشاره كرد.

اما در سال های اخیربعد از فروپاشی طالبان مهم ترین دوران روزنامه نگاری افغانستان در تاریخ معاصر كشور به وجود آمده است كه درسایه‌ی استقرار یك حكومت مركزی و یك نظام سیاسی شبه دموكراتیك در افغانستان شاهد ظهور ده ها جریان مطبوعاتی با گرایش های مختلف در سراسر كشور هستیم. سوای از شبكه های تلویزیونی كه از ناحیه‌ی دولت حمایت می شوند در حدود پانزده شبكه‌ی تلویزیونی خصوصی و كابلی نیز در مناطق مختلف كشور فعال شده اند كه ظهور برخی از آن ها در تاریخ رسانه ای كشور منحصر به فرد ارزیابی می شوند. غیر از این شبكه های رادیویی و تلویزیونی ده ها نشریه‌ی مطبوعاتی در قالب روزنامه، هفته نامه،‌ ماه نامه و فصل نامه و گاهنامه و... منتشر می شوند كه از زمان سقوط طالبان به بعد همچنان رو به افزایش است.

هم اكنون روزنامه هایی مانند انیس، هیواد، اصلاح ، كابل تایمز،اتفاق اسلام و... با بودجه‌ی دولتی منتشر می شوند و روزنامه های دیگری مانند آرمان ملی، ویسا، راه نجات، اراده، چراغ و... به با بودجه‌ی غیر دولتی منتشر می شوند.وچندین هفته نامه معتبر دیگر ازجمله هفته نامه انصاف ، هفته نامه پیام مجاهد ، هفته نامه مشارکت ملی ، هفته نامه کابل و... به طور غیر دولتی ازسوی جریان های مستقل مطبوعاتی پیش برده می شوند وهمچنان خبرگزاری باختر ازسوی دولت و خبرگزاریهای صدای افغان و پژواک که از مطرح ترین رسانه های غیرچاپی خصوصی هستند درافغانستان مشغول فعالیت می باشند.

Afghanpaper

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: